شبکه‌های اجتماعی از اواخر دهه ۹۰ میلادی با ظهور پلتفرم‌هایی مانند Friendster و MySpace پا به عرصه وجود گذاشتند و از سال ۲۰۰۰ میلادی، فیس‌بوک، توییتر و اینستاگرام به غول‌های این عرصه تبدیل شدند. در سال‌های اخیر هم شاهد ظهور پلتفرم‌های جدیدی مانند TikTok و Telegram بوده‌ایم.
در دنیای امروز، شبکه‌های اجتماعی نقش های متعددی را ایفا می‌کنند. یکی از نقش‌هایی که می‌توان برای شبکه‌های اجتماعی متصور بود این است که بستر جدیدی برای ارتباطات، اشتراک‌گذاری اطلاعات و خلق فرصت‌های اقتصادی فراهم می‌کنند.
همچنین بازاریابی برای کسب‌وکارها، بستری برای تجارت الکترونیک و ابزاری برای ترویج نوآوری هستند. در همین حال شبکه‌های اجتماعی در صنعت گردشگری انقلابی ایجاد کرده‌اند و تقاضا برای سفر را افزایش داده‌اند.
اما اگر بخواهیم درباره توسعه شبکه‌های اجتماعی و اقتصاد دیجیتال در ایران صحبت کنیم، باید به جمعیت جوان و تحصیل‌کرده، نفوذ بالای اینترنت و علاقه فزاینده به تجارت الکترونیک اشاره کنیم.
همچنین تخصص و تجربه ایرانیان خارج از کشور فعال در شرکت‌های بزرگ فناوری جهان می‌تواند به رشد این صنعت در ایران کمک بیشتری کند. اما مقررات و محدودیت‌های اینترنتی، از جمله فیلترینگ و کاهش سرعت، مانع بزرگی برای رشد کسب‌وکارهای مرتبط با شبکه‌های اجتماعی هستند که رفع آن‌ها برای رشد این کسب‌وکارها ضروری است.
طبق گزارش مرکز آمار ایران، در سال ۱۴۰۰ بالغ بر ۸۱.۶ درصد خانوارهای ایرانی دسترسی به اینترنت داشتند و ضریب نفوذ اینترنت در بین جوانان ۱۵ تا ۲۴ ساله ۹۶.۷ درصد بوده است.
همچنین در این سال حجم تجارت الکترونیک، بیش از ۹۰۰ هزار میلیارد تومان برآورد شده است.
توصیه‌هایی که با توجه به این پتانسیل می‌توان ارائه کرد، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های ارتباطی و فناوری اطلاعات، حمایت از کسب‌وکارهای مرتبط با شبکه‌های اجتماعی، رفع محدودیت‌های اینترنتی و ایجاد فضای بازتر، استفاده از ظرفیت ایرانیان خارج از کشور و آموزش و توانمندسازی نیروی کار در حوزه اقتصاد دیجیتال است.
در این بین، نقش دولت هم می‌تواند ایجاد زیرساخت‌های مناسب حمایت قانونی، آموزش و فرهنگ‌سازی در بین مردم و حمایت از نوآوری باشد.
البته در این راه چالش‌هایی هم وجود دارد که محدودیت‌های اینترنتی، فیلترینگ و کاهش سرعت اینترنت، ناآگاهی و عدم سواد رسانه‌ای، فقدان زیرساخت‌های مناسب ارتباطی و فناوری اطلاعات و عدم وجود قوانین و مقررات شفاف از جمله آن‌ها است.
در این میان، رفع چالش‌ها با اتخاذ برخی راهکارها امکان‌پذیر است که می‌توان به گفت‌وگو و تعامل با بخش خصوصی و فعالان حوزه شبکه‌های اجتماعی، حمایت از بخش خصوصی در حوزه شبکه‌های اجتماعی و اقتصاد دیجیتال، آموزش و فرهنگ‌سازی در استفاده صحیح و هدفمند، توسعه زیرساخت‌های ارتباطی و فناوری اطلاعات و قانونگذاری شفاف اشاره کرد.
نکته دیگری که می‌توان به آن اشاره کرد، نقش شبکه‌های اجتماعی در زنجیره تامین است. این نقش به‌گونه‌ای است که می‌تواند موجب ارتباط با تامین‌کنندگان، ثبت سفارشات به صورت آنلاین و اطلاع از آخرین وضعیت سفارشات، مدیریت موجودی، بازاریابی و فروش و خدمات مشتری شود.
شبکه‌های اجتماعی دارای تاثیر مستقیم و غیرمستقیم بر تولید ناخالص ملی (GDP) هستند؛ تاثیر مستقیم این شبکه‌ها کمک به کسب‌وکارهای مرتبط با شبکه‌های اجتماعی مانند استارت‌آپ‌ها و شرکت‌های فعال در حوزه بازاریابی دیجیتال و تاثیر غیرمستقیم، کمک به افزایش بهره‌وری، نوآوری و خلاقیت در کسب‌وکارها است.
مقایسه ایران با سایر کشورهای منطقه نشان می‌دهد که در حال حاضر، کشورمان در جایگاه نامطلوبی قرار دارد. فیلترینگ و محدودیت‌های اینترنتی، عدم سرمایه‌گذاری کافی در زیرساخت‌ها، و فقدان قوانین و مقررات شفاف از جمله عوامل این عقب‌ماندگی محسوب می‌شود و قاعدتا رفع موانع موجود و سرمایه‌گذاری در این حوزه، از راهکارهای جبران این عقب‌ماندگی است.
آینده‌ای که می‌توان برای شبکه‌های اجتماعی در ایران متصور بود، شامل فرصت‌ها و چالش‌ها به صورت توامان است. ایجاد فرصت‌های شغلی جدید، کمک به رونق کسب‌وکارها و رشد اقتصادی، از فرصت‌های پیش رو است و غلبه بر فیلترینگ و محدودیت‌های اینترنتی، عدم سرمایه‌گذاری کافی در زیرساخت‌ها و فقدان قوانین و مقررات شفاف، از جمله چالش‌هایی است که می‌توان برشمرد.
در این میان، برخی از مهمترین تحولات در ایران آینده، می‌تواند شامل رشد تجارت الکترونیک، توسعه اقتصاد اشتراکی، ظهور مشاغل جدید، تغییر در نحوه تعامل کسب‌وکارها با مشتریان و افزایش قدرت نفوذ اینفلوئنسرها باشد.
در پایان باید گفت، ایران می‌تواند با برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری مناسب به قطب نوظهور شبکه‌های اجتماعی تبدیل شود که این امر با سرمایه‌گذاری مناسب، رفع موانع قانونی و استفاده از ظرفیت ایرانیان خارج از کشور، می‌تواند به رونق اقتصاد، توسعه اشتغال، افزایش صادرات و ارتقای سطح رفاه عمومی کمک کند.
دکتر سیف‌الله نیک‌نامی
رییس هیات مدیره انجمن صنفی کارفرمایان دیجیتال و هوشمندسازی ایران
